หมู หมา กา ไก่ ในวรรณคดีสันสกฤต

สัตว์ปีก 
  ไก่ เรียกว่า กุกกุฏะ (कुक्कुट) คงมาจากเสียงกุ๊กๆ  หรือตาภระจูฑะ (ताभ्रचूडः)
  อีกา หรือกาดำ เรียกว่า กากะ (काक)มาจากเสียงร้องเหมือนกัน (กากบาท แปลว่า ตีนกา) นอกจากนี้ก็มี เมากุลิ วายสะ หรือ ธวามกษะ
  นก มีหลายศัพท์ เช่น ปักษิณ (पक्षिन्) แปลว่าผู้มีปีกวิหค (विहग) แปลว่าผู้ไปในอากาศ (วิห เวหา = ท้องฟ้า, ค = ไป)นอกจากนี้ยังมี   ศกุน (शकुन) และฌษ (झष) เป็นต้น 
  เป็ด เรียกว่า หงส์ (हंस) หรือ ปลวะ (प्लव) แปลว่าผู้ว่ายน้ำ คำว่า ปลวะนี้แปลได้หลายอย่าง อีกคำที่เรียกเป็ดคือ กลหงส์   (कलहंस)หงส์ที่ส่งเสียง
  นกยูง ก็มีหลายศัพท์ เช่น มยูร (मयूर) ศิขิน (शिखिन्) แปลว่า   ผู้มีหงอน หรือ นีลกัณฐ (नीलकण्ठ)แปลว่า ผู้มีคอสีดำ ซึ่งหมายถึงพระศิวะก็ได้ กวีจึงมักจะเล่นคำกับคำนี้เป็นพิเศษ
  นกในวรรณคดีสันสกฤตมีกล่าวไว้มาก ขอเล่าพอหอมปากหอมคอแค่นี้ก่อน
สัตว์บก
  กระต่าย คุ้นอยู่คำเดียวคือ ศศะ (शश) คำว่า ศศิธร (ดวงจันทร์) มาจากคำนี้ เพราะพระจันทร์มีกระต่ายอยู่ไงล่ะ
  พังพอน เรียกว่า นกุล (नकुल) เป็นสัตว์ที่สู้กับงูได้ เป็นชื่อตัวละครหลายเรื่อง
  หมา ศัพท์เก่าว่า สรมา (सरमा) หรือ ศวัน (श्वन्) ความหมายจริงๆ คือ แม่หมา หรือ หมาตัวเมีย รากศัพท์เดียวกับ hound, hund ในภาษายุโรป ส่วนคำว่า ศุนัก ( शुनक) เป็นศัพท์ทั่วไป (ตรงกับภาษาบาลีว่า สุนัข) มาจาก ศวัน เติม อกะ เข้าไป (แปลว่า ลูกหลานของ ศวัน) สำหรับหมาป่านั้น เรียกว่า  ศฤคาล(शृगाल) 
  แมว เจอศัพท์ พิฑาล หรือ วิฑาล (विडाल) (บาลีว่า วิฬาร) แต่ไม่ค่อยจะพบคำว่าแมวในวรรณคดีสันสกฤต
  หมู เรียกว่า ศูกร (शूकर) หมายถึงผู้ส่งเสียงซู่ๆ กร แปลว่าผู้ทำ ศู ก็คือ เสียง ซู่ๆ ตรงนี้ต่างจากภาษาบาลีเล็กน้อย (สุกร) สำหรับหมูป่ามีศัพท์เรียกอีกอย่างหนึ่งว่า วราหะ (वराह) อาจมาจากคำว่า วร – ดีเลิศ และ หนฺ – ฆ่า (ลดรูป เหลือแต่ ห)
  ลิง มีหลายศัพท์ ที่พบบ่อยก็คือ วานร (वानर) และกปิ (कपि) และอีกศัพท์หนึ่ง ที่ไม่ค่อยคุ้นเคย ปลวังค (प्लवंग) ผู้ไปโดยการกระโดด ปฺลว แปลว่า กระโดด หรือว่ายน้ำ ค แปลว่า ไป
เสือ ศัพท์ที่พบบ่อยคือ วยาฆร (व्याघ्र) ภาษาไทยใช้ว่า พยัคฆ์ อีกคำที่พบบ่อยคือ ศารทูล (शार्दूल) (คุ้นๆ กับหลายนามสกุล) วรรณคดีสันสกฤตชอบใช้คำนี้ เรียกคนสำคัญ ว่าเป็นเสือในหมู่ชนทั้งปวง (ผู้เก่งกล้า) ถ้านางเสือก็ ศารทูลี อีกคำก็คือ ทวีปิน (द्वीपिन्)   
  กวาง มีใช้มาก วรรณคดีสันสกฤตหลายเรื่อง พระเอกชอบล่ากวาง ใช้ว่า มฤค (मृग) หริณ (हरिण) กุรังคะ (कुरंग) และวาตายุ (वातायु) แปลว่า ไปเหมือนลม ยังมีอีกหลายคำ
  สิงโต คำแรกก็ สิงหะ (सिंह) เกสริน (केसरिन्) แปลว่า ผู้มีแผงขน มฤคริปุ (पुंडरीक) คือ ศัตรูของกวาง ปศุปติ (पशुपति) เจ้าแห่งสัตว์ป่า ฯลฯ เยอะแยะมากมาย... 
  ช้าง มีศัพท์เยอะมากมายพอๆ กับสิงโต เช่น หัสติน (हस्तिन्) แปลว่า ผู้มีมือ (หัสต + อิน) หรือ กริน (करिन्)  แปลว่าผู้มีมือ (กร + อิน) เหมือนกัน อีกคำที่พบบ่อยก็คือ คช (गज) หรือ นาค ก็แปลว่าช้างได้
  วัว เรียก โค, คาวี (गो, गावी) หรือ เธนุ (धेनु) และอีกมากมาย
  ควาย เรียกว่า มหิษ (महिष) ในตำนาน มีอสูรตนหนึ่ง ร่างเป็นควาย เรียกว่า มหิษาสูร 
  ม้า สัตว์อีกชนิดที่พบมาก คำที่ใช้กันเกร่อก็ อัศวะ (अश्व) มีเทพเจ้าเป็นม้าสององค์ เรียกว่า อัศวิน ยังมี โฆฏกะ  (घोटक) และ วาชิน แปลว่าผู้มีความเร็ว (วาช แปลว่า เร็ว)
  อูฐ มีหลายศัพท์ (ผมยังไม่เคยอ่านเจอ จึงค้นจากพจนานุกรมมาเล่าให้ฟังกัน) ได้แก่ อุษฏระ (उष्ट्र) คำนี้ภาษาบาลีว่า โอฏฺฐ (oṭṭha) คำนี้แปลว่าควาย หรือเกวียน ก็ได้ ยังมี กเมลกะ (कमेलक) คำนี้คล้ายๆ camel ในภาษาอังกฤษ แล้วก็ มยะ (मय) แปลว่าไป สุดท้าย มหางคะ (महांग) แปลว่า ตัวใหญ่ (มห + องค์)
  แกะ เรียกว่า เมษ (मेष) เดือนเมษายน ก็เจ้าแกะนี่แหละ) อีกคำก็ อูรณายุ (ऊर्णायु) แปลว่า ผู้มีขนเยอะ จึงแปลว่าแมงมุมได้เหมือนกัน อีกสองคำก็ อวิ (अवि) และอุรภระ (उरभ्र)
  แพะ ว่า อชะ (अज) หรือ ศุภะ (शुभ) และอีกหลายคำ
  แรด เรียกว่า คัณฑะ (गंड) หรือ ขังคิน (खङ्गिन्)
สัตว์เล็กๆ
  เต่า เรียกว่า กูรมะ (कूर्म) พระนารายณ์เคยอวตารเป็นเต่า เรียก กูรมาวตาร นอกจากนี้มีศัพท์ กัจฉปะ(कच्छप) แปลว่า ผู้อาศัยในบึง 
  เม่น เรียกว่า กมฐะ (कमठ) (คำนี้แปลว่าเต่า ไม้ไผ่ ถ้วยทำจากกะลาหรือน้ำเต้า ก็ได้)
  หนู มีศัพท์ว่า มูษิก (मूषिक) ตำราว่าคำนี้มาจาก มูษฺ แปลว่า ขโมยส่วนคำว่า มูษิกา แปลว่า หนู โจร ปลิง หรือแมงมุมก็ได้เหมือนกัน
  แมงป่อง วฤศจิกะ (वृश्चिक) ก็เดือนพฤศจิกายน ที่เรารู้จัก 
  กิ้งกือ เรียกรวมๆ ไปว่า ศตปที (शतपदी) ผู้มี 100 เท้า คำกลุ่ม ปท ก็มี ทวิปท สัตว์สองเท้า, จตุษฺปท สัตว์สี่เท้า ษฏปท สัตว์หกขาคือพวกแมลง อัษฏปท สัตว์แปดขา หรือว่าแมงมุมนั่นเอง (ตริปท ก็มี แต่ไม่ได้แปลว่าสัตว์สามขา)
  กบ เรียก เภกะ (भेक) บางตำราว่าเภกะเป็นคำเรียกตามเสียงกบ ที่คุ้นเคยก็ มณฑูกะ (मंडूक) อันปรากฏในตำนานนางมณโฑ และอีกชื่อ วรฺษาภู แปลว่า ผู้เกิดในหน้าฝน   
  งู ที่พบบ่อยคือ สรปะ (सर्प) แปลว่าผู้เลื้อยไป ภุชค (भुजग) ผู้ไปโดยที่ตัวโค้งงอ และอุรค (उरग) ผู้ไปด้วยอก ส่วนคำว่า อหิ (अहि) เป็นคำเก่า พบในฤคเวท แปลว่า งู หรืองูยักษ์อะไรสักอย่าง
  แมงมุม เป็นศัพท์ไม่คุ้นหู กินตนุ किंतनु(กึ- อะไร, ตนุ – ตัว) แปลว่า ตัวอะไรคนอินเดียคงจะงงๆ เมื่อเจอแมงมุม แต่ก็ไม่แน่ ศัพท์นี้อาจจะเลือนมาจากศัพท์อื่นก็ได้ อีกคำ อูรณนาภะ (ऊर्णनाभ) แปลว่า ผู้มีขนที่ท้อง ชาลิก (जालिक) แปลว่า ผู้มีตาข่าย (ชาล แปลว่า ตาข่าย) หรือผู้อาศัยด้วยตาข่าย (พรานนก) นอกจากนี้ก็มี ตันตุนาภะ (तन्तुनाभ) ผู้ปล่อยใยจากท้อง (ตันตุ แปลว่า ใย)
   ผึ้ง คำที่ใช้บ่อยในวรรณคดี คือ มธุกร (मधुकर) แปลว่า ผู้สร้างน้ำผึ้ง (มธุ แปลว่าน้ำผึ้ง) อีกคำก็คือ อลิ (अलि)
   ยุง ใช้ศัพท์ มศกะ (मशक) มาจากธาตุ √มศฺ แปลว่าส่งเสียงหึ่ง
   แมลงหวี่ แมลงวัน ใช้ว่า มักษิกา (मक्षिका) มาจากธาตุ √มกฺษฺ แปลว่า โกรธ
   แมลงทั้งหลาย เรียกรวมๆ ว่า ปตังคะ (पतंग) แปลว่านกก็ได้ คำนี้น่าจะแปลว่า ผู้มีร่างกายบินได้ แต่พจนานุกรมบางเล่มแปลว่า ผู้ไปแล้วก็ตก (ปต แปลว่า ตก หรือ บิน ก็ได้, ค แปลว่า ไป แต่ อังค แปลว่าร่างกาย) ตั๊กแตนปาทังก้า มาจากคำนี้แหละ

  
สัตว์น้ำ
  ปลา มีหลายศัพท์เช่นกัน ที่คุ้นเคยก็เช่น มัตสยะ (मत्स्य) วาริช (वारिज) ผู้เกิดในน้ำ หรือ มีน (मीन) (มีนบุรี มีนาคม มาจากคำนี้) อีกคำหนึ่งอาจจะแปลกหน่อย ปฤถุโรมัน (पृथुरोमन्) แปลว่า ผู้มีขนกว้าง (เกล็ด)  ปฤถุ แปลว่ากว้าง โรมัน (โลม) แปลว่า ขน  ดูๆ ชาวอินเดียโบราณจะไม่คุ้นเคยกับสัตว์น้ำเท่าไหร่
  ปลาวาฬ ว่า ติมิ (तिमि) หรือ ติมิงคิละ (तिमिंगिल)
  ปู ที่รู้จักกันดีก็คือ กรกฏ (कर्कट) เดือนกรกฎาคม มาจากคำนี้แหละ อีกคำก็กุลีระ (कुलीर)
  จระเข้ มีหลายศัพท์ เช่น คราหะ (ग्राह) ผู้พาไปหรือ อวราหะ (अवहार)ผู้พาลงไป (ลงน้ำนั่นแหละ)นอกจากนี้ก็มี มกร (मकर) ตัวมกร อาจจะเป็นจระเข้ เหรา หรือสัตว์น้ำอื่นๆ ก็ได้ (มกราคม ก็มาจากคำนี้ อีกคำหนึ่งคือ กุมภีระ หรือ กุมภีละ (कुंभीर, कुम्भील) คำนี้มีข้อสันนิษฐานว่า 1. แปลว่า คล้ายช้าง (จระเข้ในแม่น้ำคงคา เป็นพวกจมูกยาว) เพราะ กุมภี = ช้าง + อีร คล้าย 2. ผู้จับปลา กุมภี แปลว่าปลา, ร แปลว่า จับ
  หอย โดยทั่วไป เรียก กัมพุสฺถ (कंबुस्थ) ผู้อยู่ในเปลือก แต่ที่คุ้นเคยก็หอยสังข์ เรียก สังข์ เหมือนที่เรารู้จัก
  กุ้ง เรียกว่า ชลวฤศจิก (जलवृश्चिक) ซึ่งแปลว่า แมงป่องน้ำ อีกคำก็ อิงจากะ (इञ्चाक) 
  ปลิง ศัพท์อันไพเราะ คือ ชลูกา หรือ ชาลูกา (जालूक) นอกจากนี้ก็มี ภิษัช (भिषज्) ไวทยะ (वैद्य) สองคำหลังนี้แปลว่าหมอ ชาวอินเดียคงใช้ปลิงรักษาโรคด้วยเป็นแน่
ขอขอบคุณ: http://www.gotoknow.org/posts